Dimitrios, savaş sebebiyle Ürgüp’ten Yunanistan’ın Larissa kentine göç ettirilen büyükanne ve babasından sık sık geçmiş ile ilgili anılar dinler. Bu anıların sanki daha dünmüş gibi hatırlanışı büyük oranda kendilerini ait hissettikleri topraklara duyulan özlemden kaynaklanır. Dimitrios ise hem atalarının topraklarını merak etmekte hem de büyükannesine küçük hediyeler götürmek istemektedir.
Dimitrios büyülü şehir Ürgüp’ü gezerken babaannesinin hep bahsettiği mantıyı yemek ister. Bir bekçiye rastlar ve bekçiye nerede mantı yiyebileceğini sorar. Bekçi onu “Aziz Baba” ismiyle anılan kişinin antika dükkânına yönlendirir. Dimitrios karşısında yaşlı birini beklerken kendisiyle aynı yaşlarda olan Aziz’i görünce şaşırır. Aziz, Dimitrios’u büyük bir sevecenlikle karşılar. Eve haber salar, ağır misafir olduğunu ve akşama mantı dökülmesi gerektiğini söyler. Dimitrios’u eve götürdüğünde evde de oldukça hoş bir misafirperverlikle karşılaşır. Aziz Güzelgöz’ün babası Mustafa Güzelgöz ile tanışır. Mustafa Güzelgöz ona Ürgüp’ün güzelliklerinden bahseder de iş kendinden bahsetmeye gelince pek çekinir. “Övünüyor gibi olmaktan korkarım” der.
Ertesi gün Dimitrios’u babaanne ve dedesinin köyüne götürürler. Dimitrios nenesinin anılarından dinlediği sokaklarda gezer, çeşmelerden su doldurur, biraz da toprak alır ki yanına babaannesinin memleket hasreti az da olsa dinsin diye.
Mustafa Güzelgöz Dimitrios’a otelden çıkıp eve gelmesi ve şu tatilini iki haftaya uzatması koşuluyla hayatını anlatacağına söz verdi ve Dimitrios da bavulunu toplayıp Güzelgözlerin evine yerleşti. Mustafa Güzelgöz de söz verdiği gibi eşekli kütüphaneci lakabının hikâyesini, kendi yaşamını tek tek anlattı.
Mustafa Güzelgöz gencecik bir delikanlı iken köylerinde yaşayan Halime’ye aşık olur. Halime de onu sever ama ailesi bu evlilğe karşı çıkar. Mustafa Güzelgöz de askerliğe gitmeye karar verir ve üç yılın ardından dönüp geldiğinde Halime’nin hala kendisini beklediğini görür. Birlikte kaçarlar ve biraz zaman geçtikten sonra dönüp kendilerini ailelerine affettirirler. Ürgüp’ün futbol takımı ise sayısız yenilgiye sahipken şans eseri bu konuda yeteneği olan Mustafa Güzelgöz takımın başına geçer. O sırada kütüphane görevlisi de emekli olmuştur. Kütüphane müdürü Mustafa Güzelgöz’ü kütüphaneye memur olarak atar böylece hikâye başlar.
Öncelikle bodrumda çürümeye yüz tutan kitapları kurtararak başlar. Ardından okul çocuklarını kütüphaneye çekmeye çalışır. Hatta futbol takımına kitap okuma şartı koşar ve bu da yetmez kitabı okutup anlattırır. “Kazanmak önce kafada başlar” der. Bir süre sonra kütüphane yetmez, kaymakamın da futbol takımının galibiyetlerinden mütevellit keyfi yerinde olduğundan ek bina yapılmasına izin verir.
Kütüphane büyümüştür fakat halktan kimse gelmez, Mustafa Güzelgöz düşünmeye başlar. Kimse kitap okumaya gelmiyorsa ben onlara kitap götüreyim, der. Ankara’ya gider yalvar yakar iki eşek tahsis eder. Eşeğin sırtına kitapları yükler köy köy belde belde gezmeye başlar. Kitabı verir 15 gün sonra eskisini alıp yenisini vereceğini söyler. Böylece Mustafa Güzelgöz’ün adı “Eşekli Kütüphaneci” olur çıkar.
Mustafa Güzelgöz gerçekten de yöre insanına okuma sevgisini aşılar. Yalnızca roman değil her türden kitaplara ulaşarak bölge insanına fayda sağlamaya başlar. Hatta tarım ve kooperatifçilik üzerine okuduğu ve okuttuğu eserlerle şarap yapım üzerine bölgeyi kalkındıran iş olanağı sağlayan bir kooperatif bile kurarlar. Mustafa Güzelgöz yılın gönüllü kahramanı olarak dünyaca ünlü bir yarışmada birinci olur ve Amerika’dan ziyaretine gelirler. Büyük bir tören düzenlenir. Ziyaretçiler kitapları taşısın diye Güzelgöz’e bir de jeep hediye eder. Tüm bunlar olurken Mustafa Güzelgöz’ün tamamen gönüllülükle bu işi yapması, bölge halkının zihnini karanlıktan kurtarması ve kalkındırması bazılarının hoşuna gitmez. Güzelgöz hakkında soruşturma açılır ve tüm gerçeklere rağmen “üst”lerinden emir alan müfettiş Güzelgöz’ün aleyhinde raporunu tutmuş ve Güzelgöz’ün görevden alınmasını buyurmuştur. Mustafa Güzelgöz çok sevdiği görevinden ayrılınca kahrolmuş ve herkesin beklediği gibi kooperatifi başına geçmek yerine kendi köşesine çekilmiştir. Mustafa Güzelgöz’ün başlattığı tüm işler yeni görevlilerin bu işi sadece para kazanma yolu olarak görmesiyle yarım kalır. Köylere artık hiç kitap gitmez, kütüphaneler viran hale gelir.
Dimitrios’un gitme zamanı gelince Aziz ile bir fikir ortaya atarlar ve Larissa ile Ürgüp’ü kardeş şehir yapmak isterler. Başta karşı çıkılsa bürokratik engellere takılınsa da zamanla her şey yoluna gider ve Dimitrious’un ailesi olmak üzere Yunanistan’dan konuklar gelir. Aynı şekilde de Larissa’ya ziyarete gidilir.
Fakir Baykurt’un son eseri olan Eşekli Kütüphaneci oldukça keyifli ve sürükleyici bir eserdir. Mustafa Güzelgöz gibi halk kahramanlarına rastlamak artık pek mümkün olmasa da halkın zihnindeki karanlığın aydınlanmasını istemeyen kişilere oldukça fazla rastlanmaktadır. Benim için okurken hem keyif aldığım hem de hüzünlendiğim bir eser olduğunu söylemek mümkün. Ayrıca bilinmelidir ki Mustafa Güzelgöz 1921-2005 yılları arasında Ürgüp’te yaşayan gerçek bir kişidir.