Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB)

Hiperaktif terimi çoğu kişiye tanıdık gelmektedir, özellikle de ebeveyn ve öğretmenlere. Sürekli hareket halinde olan, ayağa kalkan, ayaklarını sallayan, sıraya vuran, sırası gelmeden konuşan ve yerinde duramayan, çocuklar genelde hiperaktif olarak tanımlanır. Bu tanımlama her zaman için doğru sayılmaz çünkü aşırı hareketli, aktif ya da dikkatleri kolay dağılan her çocuk DEHB’li değildir. Saydığımız özellikler erken okul yıllarında çocuklarda görülebilen olağan davranış biçimleridir. Kontrol edilemeyen her çocuğu bu tanıyı koymak büyük bir hata olacaktır.

DEHB tanısı tamamen şiddetli ve sürekli vakalara konulmalıdır. DEHB’li çocukların eylemleri ve hareketleri gelişigüzel gözükür. Genellikle ayakkabı ve kıyafetlerini çok çabuk eskitebilir, oyuncaklarını parçalayabilir, ebeveyn ve öğretmenlerini yorgun düşürebilir. Aynı zamanda bu çocukların davranışları kişisel sınırları kontrol edilemez bir şekilde aştığı için arkadaşlık ilişkilerinde saldırgan olarak tanımlanır. Sosyal ortamlarda ise hareketlerinin verdiği rahatsızlığa dair ipuçlarını kaçıran bu çocuklar toplumsal uyum konusunda da sorun yaşarlar. Dikkat sorunları olan çocuklar dikkat ya da bilgi işleme hızında zorluk yaşıyor, denebilir.

DEHB genellikle üç belirteç içermektedir: ağırlıklı olarak dikkatsiz, ağırlıklı olarak hiperaktif-dürtüsel ve birleşik olarak adlandırılan alt tipler.

Bir zamanlar DEHB’in ergenlikte tamamen geçtiği düşünülüyordu. Ancak çok sayıda araştırmayla bu durumun böyle olmadığı ortaya çıkmıştır. Ergenlikte bazı belirtilerin şiddeti azalsa da DEHB’si olan çocukların %65 ile 80’i hala DEHB belirtisi göstermektedir.

DEHB bir öğrenme yetersizliği, dil yetersizliği değildir, zeka yetersizliği ile bir bağlantısı yoktur. Sadece zihinlerinde biraz karmaşa mevcuttur ve bu karmaşayı çözmek için sabır ve azim gerekmektedir. Yapılan araştırmalar sonucunda DEHB’si olan yetişkinlerin bir iş ve meslek sahibi olabildikleri fakat normalden daha fazla iş değiştirdikleri belirlenmiştir.

DEHB’nin %70-80 oranında genetik bir bileşeni söz konusu olduğu ve tam olarak doğum öncesi dönemde annenin alkol- nikotin kullanımıyla alakalı olarak DEHB riskinin arttığı belirlenmiştir. Nikotin kullanımı beyinde dopamin salgılanmasını arttırmakta ve hiperaktiviteye yol açmaktadır. Başka bir görüşe göre işlenmiş şeker DEHB oluşumuna sebebiyet vermektedir. Fakat bu konuda hala yeterince kanıtlanmış çalışma mevcut değildir. Anne baba tutumları ise DEHB üzerinde etkili diğer çevresel unsurlardandır. Anne babanın baskıcı ve emir verici olması çocuğun kontrol duygusunu zayıflatmakta ve DEHB’nin gelişimi üzerinde olumsuz etki yaratmaktadır.

DEHB tanısı alan bireylere genellikle ilaç tedavisi uygulanmaktadır. İlaç tedavisiyle beraber ebeveyn eğitimleri ve sınıf yönetimi konusunda bilinçli bireyler süreci kolaylaştırmaktadır. Bu programlar hem sosyal hem de akademik davranışların iyileştirilmesinde kısa süreli başarı göstermiştir. Çocuklar evde ve okulda izlenmektedir. Kimi çalışmalarda puanlama ve günlük rapor kartlarına yer verilmekte kimilerinde ise terapi süreci yürütülmektedir. Amaç bozukluğu ortadan kaldırmak değildir amaç akademik başarıyı iyileştirmek, ev işlerini tamamlayabilmek ya da belirli sosyal becerileri öğrenmektir. İlk olarak birey iyi tanınmalı ve ihtiyaçları anlaşılmalıdır. Sınıfta DEHB’li çocuklara yardımcı olmak amacıyla sunum materyalleri çeşitlendirilebilinir, kısa ödevler verilip anında geribildirim sunulur, fiziksel egzersiz için akademik çalışmalara ara verilebilir. Bu tür düzenlemeler bozukluğu ortadan kaldırmaktansa bozukluğun dayattığı kısıtlamalara uyum sağlamak amacıyla tasarlanmıştır.

Yetişkinlikte ise durum “kişinin kendine çeki düzen verememesi” şeklinde oluşur. Kronik düzensizlik, kronik anksiyete, depresyon, madde bağımlılığı, kumar ve düzensiz sosyal ilişkiler DEHB sahibi kişilerin yardım aramasının en önemli nedenlerindendir. Yetişkinler DEHB’li olduğundan şüphelenmez ama bir şeylerin bir şekilde eksik ve hatalı olduğunun farkındadırlar.

Geçmiş konusunda değerlendirme yapmak bu süreçte elzemdir. Tabi ki DEHB’li kişiler öz gözlemleme konusunda zayıftır. Bireyin yakın çevresindeki kişilerden bilgi alınmaktadır. Aile hikayesi, hamilelik ve doğum geçmişi, tıbbi ve fiziksel faktörler, bebeklikte konuşma, yürüme, emekleme, uykuya dalma, gece sık uyanma, sabahları kalkmakta zorluk çekme, yatağı ıslatma, sakarlık, zayıf el-göz koordinasyonu vb. gelişimsel geçmiş hakkında bilgi alınır.

Okul geçmişi, ev geçmişi, üniversite ve eğitim deneyimleri, iş geçmişi, sosyal geçmiş konularında da detaylı bilgi alınmaktadır.

Geç yaşlarda teşhis söz konusu ise bireyler utanç, aşağılanma ve kendini cezalandırma duygularına sahip olabilmektedir. Yetişkinlerde DEHB’nin tedavisi edilgen değildir. Kişi boylu boyunca uzanıp tedavi almaz. Tedavi çalışma ve araştırmayı gerektiren aktif bir süreçtir. Bir yetişkin sahip olduğu DEHB’nin özelliklerini bilmeli ve çevresini bu konuda eğitebilmelidir. Çünkü DEHB derin bir sosyal etkiye sahiptir.

Peki ya çocuklarda süreç nasıldır? Önemli olan çocuğa doğruyu söylemektir. Sendromu normalleştirmeye çalışmalıyız. En basit ve en doğru şekilde DEHB’nin çocuğa etkilerini ve özelliklerini yalın, somut bir şekilde anlatırız. En önemlisi DEHB’nin ne olmadığı (zeka geriliği, aptallık, kusur vb.) iyice çocuğa anlatılmalıdır. DEHB, utanılacak ya da yanlış bir şey değildir. Çocuğun varsa sorularına cevap verilir. Bazen DEHB çocuklar için bir bahane olarak kullanılabilir. Bunun olmasına izin vermemeli ve DEHB’nin bir bahane değil bir açıklama olduğunu unutmamalıyız.

Konu ne kadar kısa sürede açığa çıkarılır ve bütün soruların üzerine ne kadar kısa sürede net bir biçimde eğilinirse, bu durum da çocuk tarafından o kadar kısa sürede günlük hayatının sadece başka bir parçası olarak kabul edilebilir.

Çocuklarla problemi yazın. Problemi tanımlamak ve limitlerini belirlemek önemlidir. Her problem alanı için belli çözüm yolları bulun.

Somut hatırlatıcılardan yararlanın. Sık sık geri bildirimde bulunun. Olabilecek her yerde sorumluluk verin. Övgü ve olumlu geribildirimden bolca faydalanın. Okul ödevleri konusunda bir uzmandan yardım alınabilir. Çocuğa ihtiyaçlarını sorun ve her türlü aracı sağlayın. Müzakerede bulunun, mücadele etmeyin.

İlgili Kitaplar

Dikkat Eksikliği Bozukluğu, Dr. Edward M. Hallowell- Dr. John J. Ratey

DEB’in detaylı tanımıyla beraber vaka örnekleriyle zenginleştirilen kitap DEB’e sahip olanlar ve çevresindekiler için iyi bir rehber olabilir. Hem yetişkinler hem de çocuklar için birtakım öneriler mevcut. Bozukluğun semptomlarını içeren formlar bulunan bu kitaptan yararlanarak kendi kendinizi ve sevdiklerinizi değerlendirme fırsatı da bulabilirsiniz. Bu değerlendirme farazi olmakla birlikte bir uzmandan destek almak için size ipucu olacaktır. Kitabın içerisinde ev, okul ve iş hayatını düzenleyecek öneriler bulunmaktadır. Hayatı kolaylaştıracak nitelikteki öneriler oldukça işlevsel görünmekte ve denenmiş olduğu bilinmektedir. Kitabın yazarlarının DEB’li olması da kitabı çekici ve inandırıcı kılan diğer bir detaydır. DEB’i yalnızca bir bozukluk olarak değerlendirmekle kalmayıp pozitif yönlerine de odaklanmış, normalleştirmiştir. Yazımı yazarken yararlandığım bu kitabı gönül rahatlığıyla öneriyorum.

Dönüşüm DEHB, Greg Crosby-Tonya K. Lippert

Sizde Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB) varsa; faturaları ödemek, bir toplantıya vaktinde gitmek ya da alışveriş yapmak çok zorlayıcı olabilir. Kendinizi engellenmiş gibi hissedebilirsiniz hatta kontrol dışına çıktığınızı düşünebilirsiniz. Peki unutkanlığınızı, tekrar eden hataları, düzensizliği, dikkat dağınıklığını ve rahatsızlık hissini nasıl geçmişte bırakabilirsiniz?

Bu kitapta yer alan bilgi ve tekniklerle beyninize karşı değil onunla birlikte nasıl çalışacağınızı keşfedeceksiniz.

DEHB İle Başarıya Ulaşmanın İlham Verici Yolları, Laurie Dupar

Uzun yıllar DEHB alanında çalışmış olan Laurie Dupar’ın titizlikle hazırladığı 200 sayfadan oluşan çalışma, DEHB dolayısıyla günlük hayatı sekteye uğratan durumlar için bir yol gösterici oluyor. Dünyanın dört bir yanındaki DEHB uzmanı ve profesyonellerin görüş ve tavsiyelerinin yer aldığı eser çok yönlü bakış açısı ile DEHB nedeniyle yaşanan akademik, sosyal ve psikiyatrik sorunların çözümüne yardımcı oluyor. Odaklanamama, aşırı hareketlilik, sabırsızlık, dikkatin çabuk dağılması ve unutkanlık gibi istenmeyen durumların üstesinden gelmek için uygulanabilir stratejiler sunuyor. Sorumlulukları sürekli erteleme, konuşmalara müdahale edip yarıda kesme, sıra beklemede zorlanma gibi sosyal yaşamda zorluk çekmeye neden olan davranış kalıplarının değişmesine destek oluyor. Bir rehber niteliğindeki kitap DEHB nedeniyle yaşama karşı hissedilen güvensizlikle ve korkuyla başa çıkmayı sağlayan cesaret duygusunu kazandırıyor. DEHB ile Başarıya Ulaşmanın İlham Verici Yolları, başaracağına inanan ve mücadeleden korkmayan bir bilinçle ideallere erişmek isteyenleri şefkatli bir dille yönlendiriyor.

Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu Anne-Baba Öğretmen El Kitabı, Dr. Özlem Sürücü

“DEHB’nin varlığını kabul edip, onunla barış anlaşması imzalayıp, olumlu yönlerini de yanınıza alıp, DEHB ile birlikte mutlu, verimli, doyurucu bir yaşam sürebilmenin yollarını keşfetmek” yazarın çıkış noktasıdır.

Bir Türlü Yerimde Duramıyorum, TÜBİTAK Yayınları

Lukas, bir türlü yerinde duramayan bir çocuk. Sınıfta yanıt vermeden önce parmak kaldırmayı ve oyunlarda sırasını beklemeyi hep unutuyor. Kurallara uymayı çok zor buluyor. Oyun kurallarına da uymadığı için diğer çocuklar teneffüslerde onu takımlarında istemiyorlar. Lukas’ın Dehb’si var. Dehb onu aşırı hareketli ve güç odaklanan biri yaptığı için eşyalarını ve odasını düzenli tutamıyor. Anne ve babası Lukas’ı Dehb konusunda uzman bir doktora götürdükten sonra hayatı daha iyiye gitmeye başlıyor. Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu ile nasıl baş edileceğini ve onu nasıl kontrol altına alacağını öğreniyor. Ondan sonra her şey Lukas için daha kolay ve eğlenceli hale geliyor.

İlgili Filmler

400 Darbe (The 400 Blows)

Dokuz yaşındaki Antonie ödevlerini yapmaz, derslerine çalışmaz bu yüzden de okula gitmekten korkar. Bir gün arkadaşı Rene ile okuldan kaçarlar ve olaylar gelişir. Ebeveyn ve öğretmen tutumunun önemine değinen bir film.

Mommy

Filmde DEHB’si olan Steve’n süreci nasıl yönettiği ve hayatına nasıl yön verdiğine değinilmektedir.

Drommen (Hayal)

Fritz baskıcı okul sistemine direme konusunda kararlı!

İki Dil Bir Bavul

Türkçe bilmeyen Kürt çocuklar ve Kürtçe bilmeyen Türk öğretmen bir yıllık serüven boyunca neler yaşıyor, kendi ülkemizin gerçeklerine yakından şahit oluyoruz.

Kaynakça

Davison, A. Johnson, S. Kring, A. Neale, J. (2019). Anormal psikoloji. M. Şahin (Ed.). Obsesif kompulsif bozukluk ve travma ilişkili bozukluklar içinde (s. 202-210). Ankara: Nobel Yayınları.

Yorumlar